domingo, 4 de octubre de 2015

Mitos y leyendas del alto Aragón

Soi un desmitificador, me fa goyo de crebar mitos, no sé talment porque me pareixcan una traza de enganyar-nos, encara que de ninos nos fan goyo. Decit-me xauto.
Hue voi a fablar d'un mito que pa yo deixó d'estar-ne fa muito, muito tiempo. Podría haber-lo feito antes, pero nunca no me decidiba a fer-lo, sí que lo he feito muitas vegadas en petit comité, pero asinas con altavoz y tot nunca. Pero hue más que nunca creigo que cal fer-lo.
O mito y leyenda de l'alto Aragón a qui foi referencia en o títol d'este escrito ye Francho Nagore Laín.
A primer noticia que tenié d'esta persona estió en un texto d'o libro ixe negro con as barras d'Aragón cruzando a enquadernación que marcó a la mía cheneración “Aragón constante histórica”. Estió o texto que m'ubrió o tozuelo y o corazón a una verdat amagada por o sistema, l'aragonés. Por ixo, nomás por ixo, te seré agradeixiu perén Francho, gracias. Ta part d'alavez teneba 16 anyos, yera un adolescent pleno d'entusiasmo, de curiosidat, y de sentimiento aragonesista. A mía tierna imachinación miraba d'entrefilar-se cómo sería ixe tal Francho Nagore, me lo imachinaba si no viello, sí entrau en anyos, con una cadencia respetable, con una conoixencia de a realidat de l'aragonés fonda, dilatada, infinita. A partir d'ixe momento prencipió o mío camín d'escubrimiento d'a lengua aragonesa entre libros y a sabiduría natural de mis pais.
En ixe primer anyo d'andadura leyié y copié a primer gramatica publicada por Nagore, dimpués la compré. A mía imachinación continaba dibuixando una figura noble y sabia sobre Francho. En octobre de 1992 decidié d'apuntar-me a cursos d'aragonés en Nogará, o criterio d'ixa tría, os diners, os cursos yeran más baratos. Qué imos a fer-le, yera un adolescent de clase obrera a prencipios d'os 90. A escape me facié con os misterios d'a lengua, conoixié a chent estupenda, con rasmia, con ilusión, diferent, innovadera. Por ixo, Nogará y suya chent, te seré perén agradeixiu. Pos bien, a los pocos meses o día 29 de chinero de 1993 entré a formar parte de Nogará con a primer actividat que realicé con os míos companyers. L'actividat no yera atra que una vesita a o Consello d'a Fabla Aragonesa. Astí nos aguardaba un sinyor de poco más de 40 anyos que nos contó qué yera y qué feba o Consello, cómo se i treballaba, qué se i feba, cómo yera a situación,... A verdat, no sabeba qui yera, tampoco no me l'heban dito. Soi de natural espisguardau, no tanto como o mío fillo gran, ¿u sí?, a la fin de beluno l'habrá heredau, y ni sisquiera lo pregunté ixe día.
Nomás m'acuerdo que astí sentau, escuitando a ixa persona, yera fendo un escandallo d'o que deciba, yera en Uesca y astí heban de saber aragonés bien... de feito quan pasemos por Almudébar os risos y chanzas de os míos companyers me facioron dandaliar sobre a verdadera naturaleza d'a “muga lingüistica”. Pos bien, a mía incipient mentalidat scientifica rechistraba as formas lingüisticas que o nuestro menador por as coradas d'o Consello nos ofriba. A verdat ye que a impresión yera que no sabeba charrar guaire bien, no ye que yo sabese charrar guaire bien tampoco, no levaba ni un anyo aprendendo aragonés, pero d'o que sí que yera seguro yera que no seguiba lo que deciba a gramatica de Francho Nagore. Bien, no sé guaire bien cómo ni quán pero ligando filos plegué a o doviello de que ixa persona que nos presentó o Consello no yera atro que Francho Nagore Laín. No yera viello, ni teneba una farcha especialment noble, yera una persona choven, agora que quasi igualo a suya edat d'allora asinas me lo pareix, simpatica, pero que no sabeba charrar guaire bien aragonés. Ixe día cayó un mito, una leyenda, Francho Nagore no yera ixe sabio a qui totz adoran por a suya sabiduría, no pas.
Bueno a lo largo d'o tiempo he iu entendendo que Francho Nagore tien o merito, encara que no en solitario, d'haber prencipiau esta aventura pa salvar l'aragonés de a suya extinción, y que totz le'n hemos d'agradeixer. Tamién he aprendiu que existe una “secta” que l'adora como a o profeta, u mesmo o mesías. Pero tamién he aprendiu que no ye qui más sabe de l'aragonés, ni qui millor actitut ni aptitut tien pa liderar un movimiento crexient, vivo. No digo que bi haiga una persona que siga por dencima de os demás en sapiencia, ni un lider nato que nos haiga de levar ta la tierra prometida, más bien he aprendiu que bi ha muita chent con una conoixencia ampla de l'aragonés, de o dialectal, de l'historico, de o residual, d'o sociolochico, u que en tienen una visión parcial pero adequada, muita chent. Cada vegada he aprendiu cosas de muitos mayestros míos, d'alumnos míos, de chent que sin saber que deciban qualcosa en aragonés m'ensenyaban aragonés.
Por ixo en os anyos que siguioron veyié como muita d'ixa chent que cada vegada sabeba maś quereba meter en dubda bellas cosas d'as que feba tesi Francho, tampoco no tot, unas quantas cosas, y más que más un modelo de lengua que a todas caras yera inadequau, ortopedico, rarizo pa qui lo teneba como lengua materna, masiau mirau en a fonetica y morfolochía pero escudiau en a sintaxi, a semantica y a pragmatica. Pero o control con mano de fierro de Francho yera tal que cosa escapaba a los suyos designios. En 2004 una valient colla de chent decidió d'abominar d'ixa “fabla” y prencipiar o camín de treballar por l'aragonés dende una anvista más cercana a la lengua viva, yera a chent de a Sociedat Lingüistica Aragonesa. Muita chent nos esbruncemos, nos percutió ixa situación, a unidat de o movimiento s'heba trencau, asinas que miremos de reconstruir-la y ixo nos levó a la promulgación de o “Manifiesto por a Unidat de a Lengua Aragonesa” y a la organización d'un “II Congreso por l'Aragonés” que mirase de conseguir creyar una autoridat lingüistica que solucionase as qüestions propias de una normativización pa totz.
Agora bi ha muitos que ignoran ixe succeso historico, atros lo desprecian, pero no se puede negar que estió un proceso exemplar y que movilizó a tanta chent que creigo que nunca se tornará a aconseguir. Pero cosas tant bonicas, a lo menos ixo ye lo que yo vivié, no gosan acabar tant bien como lo pintan. Quan se valoró por una comisión acceptada por totz, an que yera Francho Nagore, con uns criterios acceptaus por totz, qui heba d'estar y deixar d'estar en una academia que nos representase a totz, o resultau no fació mica goyo a Francho Nagore y beluno más y asinas, dimpués de tensions que nomás qui lo viviemos podrianos entender-las, se miró de trencar o consenso viviu dica allora. Quan en a sesión de confirmación de a lista, fueras de os que no querioron estar-ie por una razón u unatra, se votó, o 80% de os presents ratificoron l'acuerdo y se creyó l'Academia de l'Aragonés-Estudio de Filolochía d'Aragón.
Os momentos vivius alavez estioron estranios. Si a Francho Nagore se le teneba encara en estima como filologo y como estudioso de l'aragonés, de feito fer lo que fació con tant poco que se sabeba ye una obra titanica, dende lo que pasó en o II Congreso yo y muita atra chent acabemos por trencar definitivament o mito de Francho Nagore.
A historia dimpués d'esto ye estada una pugna visualizada en o tema grafico que realment s'ha convertiu en una pugna por o poder, anque a prencipal responsabilidat la tien o nuestro protagonista, o que no significa que atras partes haigan feito tot bien, u que haigan comeso d'errors, belunos por soberbia, atros por exceso de confianza, pero ixo no ye afer d'este escrito.
Bellas vegadas me pregunto cómo una persona que inicia un movimiento como ye o movimiento de dignificación de l'aragonés y que fa tanto por esta lengua en cuenta d'acceptar que o movimiento creixe y s'enriqueixe buscando entre totz o camino más adequau, en cuenta de delegar en atros as fayenas, en cuenta d'admitir errors, en cuenta de tot ixo s'enroca en a suya postura, s'apropia de a titularidat d'una lengua que perteneix a qui la charra y más que más a qui la contina fendo vivir, y chenera tensions, amaga a realidat d'atras opcions, falsifica os feitos historicos, manipolea, y ya como rematadera usa as suyas influencias politicas pa fer pasar un Diploma que ell mesmo diriche, y que profundiza en a conoixencia de l'aragonés a nivel teorico, como o requisito unico y necesario pa poder estar profesor d'aragonés. Sabendo que ixe Diploma se va a proposar en una orden que encara no ye publica, podendo-se esmendar ixa orden dimpués que salga, y que s'ha feito publicidat de a valura como acreditación antes que no salga, me fa pensar que s'ha feito so que pa dar matricula a dito Diploma. Me fa duelo, pero a tamás de tot esto pareix imperturbable, contina en as suyas tretze.
Que no se veiga esto como una traza d'encumbrar atro mito, de feito no creigo ni quiero creyar-ne unatro. Nomás quiero fer publico y patent lo que muita chent piensa, que Francho Nagore no ye o representant infablible de o futuro de a nuestra lengua, que lo sepan totz os politicos d'este país, que lo sepa a chent que dende a distancia defiende y ama a lengua aragonesa, que quede claro que bi ha muita chent y entre totz hemos de construir o futuro de a lengua sin excluir ni marguinar a denguno, fueras de qui quiera autoexcluir-se porque no quiera reblar ni una mica en a suya postura.