Soi un desmitificador, me fa goyo de crebar mitos, no sé
talment porque me pareixcan una traza de enganyar-nos, encara que de
ninos nos fan goyo. Decit-me xauto.
Hue voi a fablar d'un mito que pa yo deixó d'estar-ne
fa muito, muito tiempo. Podría haber-lo feito antes, pero nunca no
me decidiba a fer-lo, sí que lo he feito muitas vegadas en petit
comité, pero asinas con altavoz y tot nunca. Pero hue más que nunca
creigo que cal fer-lo.
O mito y leyenda de l'alto Aragón a qui foi referencia
en o títol d'este escrito ye Francho Nagore Laín.
A primer noticia que tenié d'esta persona estió en un
texto d'o libro ixe negro con as barras d'Aragón cruzando a
enquadernación que marcó a la mía cheneración “Aragón
constante histórica”. Estió o texto que m'ubrió o tozuelo y o
corazón a una verdat amagada por o sistema, l'aragonés. Por ixo,
nomás por ixo, te seré agradeixiu perén Francho, gracias. Ta part
d'alavez teneba 16 anyos, yera un adolescent pleno d'entusiasmo, de
curiosidat, y de sentimiento aragonesista. A mía tierna imachinación
miraba d'entrefilar-se cómo sería ixe tal Francho Nagore, me lo
imachinaba si no viello, sí entrau en anyos, con una cadencia
respetable, con una conoixencia de a realidat de l'aragonés fonda,
dilatada, infinita. A partir d'ixe momento prencipió o mío camín
d'escubrimiento d'a lengua aragonesa entre libros y a sabiduría
natural de mis pais.
En ixe primer anyo d'andadura leyié y copié a primer
gramatica publicada por Nagore, dimpués la compré. A mía
imachinación continaba dibuixando una figura noble y sabia sobre
Francho. En octobre de 1992 decidié d'apuntar-me a cursos d'aragonés
en Nogará, o criterio d'ixa tría, os diners, os cursos yeran más
baratos. Qué imos a fer-le, yera un adolescent de clase obrera a
prencipios d'os 90. A escape me facié con os misterios d'a lengua,
conoixié a chent estupenda, con rasmia, con ilusión, diferent,
innovadera. Por ixo, Nogará y suya chent, te seré perén
agradeixiu. Pos bien, a los pocos meses o día 29 de chinero de 1993
entré a formar parte de Nogará con a primer actividat que realicé
con os míos companyers. L'actividat no yera atra que una vesita a o
Consello d'a Fabla Aragonesa. Astí nos aguardaba un sinyor de poco
más de 40 anyos que nos contó qué yera y qué feba o Consello,
cómo se i treballaba, qué se i feba, cómo yera a situación,... A
verdat, no sabeba qui yera, tampoco no me l'heban dito. Soi de
natural espisguardau, no tanto como o mío fillo gran, ¿u sí?, a la
fin de beluno l'habrá heredau, y ni sisquiera lo pregunté ixe día.
Nomás m'acuerdo que astí sentau, escuitando a ixa
persona, yera fendo un escandallo d'o que deciba, yera en Uesca y
astí heban de saber aragonés bien... de feito quan pasemos por
Almudébar os risos y chanzas de os míos companyers me facioron
dandaliar sobre a verdadera naturaleza d'a “muga lingüistica”.
Pos bien, a mía incipient mentalidat scientifica rechistraba as
formas lingüisticas que o nuestro menador por as coradas d'o
Consello nos ofriba. A verdat ye que a impresión yera que no sabeba
charrar guaire bien, no ye que yo sabese charrar guaire bien tampoco,
no levaba ni un anyo aprendendo aragonés, pero d'o que sí que yera
seguro yera que no seguiba lo que deciba a gramatica de Francho
Nagore. Bien, no sé guaire bien cómo ni quán pero ligando filos
plegué a o doviello de que ixa persona que nos presentó o Consello
no yera atro que Francho Nagore Laín. No yera viello, ni teneba una
farcha especialment noble, yera una persona choven, agora que quasi
igualo a suya edat d'allora asinas me lo pareix, simpatica, pero que
no sabeba charrar guaire bien aragonés. Ixe día cayó un mito, una
leyenda, Francho Nagore no yera ixe sabio a qui totz adoran por a
suya sabiduría, no pas.
Bueno a lo largo d'o tiempo he iu entendendo que
Francho Nagore tien o merito, encara que no en solitario, d'haber
prencipiau esta aventura pa salvar l'aragonés de a suya extinción,
y que totz le'n hemos d'agradeixer. Tamién he aprendiu que existe
una “secta” que l'adora como a o profeta, u mesmo o mesías. Pero
tamién he aprendiu que no ye qui más sabe de l'aragonés, ni qui
millor actitut ni aptitut tien pa liderar un movimiento crexient,
vivo. No digo que bi haiga una persona que siga por dencima de os
demás en sapiencia, ni un lider nato que nos haiga de levar ta la
tierra prometida, más bien he aprendiu que bi ha muita chent con una
conoixencia ampla de l'aragonés, de o dialectal, de l'historico, de
o residual, d'o sociolochico, u que en tienen una visión parcial
pero adequada, muita chent. Cada vegada he aprendiu cosas de muitos
mayestros míos, d'alumnos míos, de chent que sin saber que deciban
qualcosa en aragonés m'ensenyaban aragonés.
Por ixo en os anyos que siguioron veyié como muita d'ixa
chent que cada vegada sabeba maś quereba meter en dubda bellas cosas
d'as que feba tesi Francho, tampoco no tot, unas quantas cosas, y más
que más un modelo de lengua que a todas caras yera inadequau,
ortopedico, rarizo pa qui lo teneba como lengua materna, masiau mirau
en a fonetica y morfolochía pero escudiau en a sintaxi, a semantica
y a pragmatica. Pero o control con mano de fierro de Francho yera tal
que cosa escapaba a los suyos designios. En 2004 una valient colla de
chent decidió d'abominar d'ixa “fabla” y prencipiar o camín de
treballar por l'aragonés dende una anvista más cercana a la lengua
viva, yera a chent de a Sociedat Lingüistica Aragonesa. Muita chent
nos esbruncemos, nos percutió ixa situación, a unidat de o
movimiento s'heba trencau, asinas que miremos de reconstruir-la y ixo
nos levó a la promulgación de o “Manifiesto por a Unidat de a
Lengua Aragonesa” y a la organización d'un “II Congreso por
l'Aragonés” que mirase de conseguir creyar una autoridat
lingüistica que solucionase as qüestions propias de una
normativización pa totz.
Agora bi ha muitos que ignoran ixe succeso historico,
atros lo desprecian, pero no se puede negar que estió un proceso
exemplar y que movilizó a tanta chent que creigo que nunca se
tornará a aconseguir. Pero cosas tant bonicas, a lo menos ixo ye lo
que yo vivié, no gosan acabar tant bien como lo pintan. Quan se
valoró por una comisión acceptada por totz, an que yera Francho
Nagore, con uns criterios acceptaus por totz, qui heba d'estar y
deixar d'estar en una academia que nos representase a totz, o
resultau no fació mica goyo a Francho Nagore y beluno más y asinas,
dimpués de tensions que nomás qui lo viviemos podrianos
entender-las, se miró de trencar o consenso viviu dica allora. Quan
en a sesión de confirmación de a lista, fueras de os que no
querioron estar-ie por una razón u unatra, se votó, o 80% de os
presents ratificoron l'acuerdo y se creyó l'Academia de
l'Aragonés-Estudio de Filolochía d'Aragón.
Os momentos vivius alavez estioron estranios. Si a
Francho Nagore se le teneba encara en estima como filologo y como
estudioso de l'aragonés, de feito fer lo que fació con tant poco
que se sabeba ye una obra titanica, dende lo que pasó en o II
Congreso yo y muita atra chent acabemos por trencar definitivament o
mito de Francho Nagore.
A historia dimpués d'esto ye estada una pugna
visualizada en o tema grafico que realment s'ha convertiu en una
pugna por o poder, anque a prencipal responsabilidat la tien o
nuestro protagonista, o que no significa que atras partes haigan
feito tot bien, u que haigan comeso d'errors, belunos por soberbia,
atros por exceso de confianza, pero ixo no ye afer d'este escrito.
Bellas vegadas me pregunto cómo una persona que inicia
un movimiento como ye o movimiento de dignificación de l'aragonés y
que fa tanto por esta lengua en cuenta d'acceptar que o movimiento
creixe y s'enriqueixe buscando entre totz o camino más adequau, en
cuenta de delegar en atros as fayenas, en cuenta d'admitir errors, en
cuenta de tot ixo s'enroca en a suya postura, s'apropia de a
titularidat d'una lengua que perteneix a qui la charra y más que más
a qui la contina fendo vivir, y chenera tensions, amaga a realidat
d'atras opcions, falsifica os feitos historicos, manipolea, y ya como
rematadera usa as suyas influencias politicas pa fer pasar un Diploma
que ell mesmo diriche, y que profundiza en a conoixencia de
l'aragonés a nivel teorico, como o requisito unico y necesario pa
poder estar profesor d'aragonés. Sabendo que ixe Diploma se va a
proposar en una orden que encara no ye publica, podendo-se esmendar
ixa orden dimpués que salga, y que s'ha feito publicidat de a valura
como acreditación antes que no salga, me fa pensar que s'ha feito so
que pa dar matricula a dito Diploma. Me fa duelo, pero a tamás de tot
esto pareix imperturbable, contina en as suyas tretze.
Que no se veiga esto como una traza d'encumbrar atro
mito, de feito no creigo ni quiero creyar-ne unatro. Nomás quiero
fer publico y patent lo que muita chent piensa, que Francho Nagore no
ye o representant infablible de o futuro de a nuestra lengua, que lo
sepan totz os politicos d'este país, que lo sepa a chent que dende a
distancia defiende y ama a lengua aragonesa, que quede claro que bi
ha muita chent y entre totz hemos de construir o futuro de a lengua
sin excluir ni marguinar a denguno, fueras de qui quiera
autoexcluir-se porque no quiera reblar ni una mica en a suya postura.