Uno
que ye estau educau en o catolicismo ha sentiu dica fartar-se-ne que
“lo camino fácil no ye lo millor”, que si una cosa plega
facilment se'n va tamién fácil. Tot esto podría sonar a amostranza
moralizant, pero ye chocant que quan estudié fisica tamién podié
quitar la mesma conclusión. Me podretz decir que siempre se busca o
camino de menor enerchía, que as teorías fisicas son “simples”,
pero siempre me quedaré con una frase “lo camino mas curto ye a
cheodesica”, ye decir, lo de menos enerchía dentro d'os campos que
deforman l'espacio, sí, simple pero con condicions, porque a la fin
la fisica “productiva”, la que explica las mas bellas simetrías
d'a naturaleza no son atra cosa que la consideración d'os
condicionants, d'os limites, de l'entorno.
Pos
bien, estas cosetas me son venidas a radiz d'a publicación de
l'esperpento grafico que ha mirau de lechitimar la Dirección
Cheneral de Politica Lingüistica. Ciertament, difícil papel teneba
este organismo, pero, dillá d'as discusions purament lingüisticas,
no ha feito guaire bien un treballo de preparación de confluencia
quan ha usau una supuesta autoridat d'os arbitros pa colar-nos una
solución que podrían haber acordau quatro capinos una nueit en a
barra d'un bar.
Si la
DGPL hese dito: “bueno, no ye una buena solución, pero la imos a
usar sin aforzar guaire dica que tiengamos una academia digna”,
hesenos dito os de demás, continemos como si no hese pasau cosa.
Pero l'actitut que pareix prener a DGPL ye la de empentar un
movimiento d'aclamación d'una grafía de “consenso” u “oficial”
que lechitime tal situación. Si a esto sumamos as trazas de crear
l'Academia de l'Aragonés podemos considerar-lo una irresponsabilidat
d'a DGPL mas que mas quan quiere usar la tant criticada lei d'o
LAPAPYP por lo partiu que detenta a Dirección Cheneral, CHA, pa
crear una Academia de l'Aragonés que no'n ye, y que dependerá de
decisions politicas (y academico-politicas) presas sin consenso ni
criterio.
Si as
institucions fan servir as motivacions menos racionals d'o pueblo,
como son a inchenua buena intención, l'uso de recursos economicos pa
empentar prochectos, u filiacions politicas de resistencia, si las
fan servir, ye que no tienen argumentos suficients. Y esto lo hemos
visto en bells movimientos transparents que muitos lamentamos. Y uno
d'estos movimientos ye estau un “bonico” folleto que ha utilizau
a falacia de lo “fazil”, unatra vegada. En este folleto se
pretende vender con l'argumento d'o facil una grafía que ni en ye ni
aduya a estar verdaderament util. Imos a fer un repaso a los
elementos que no van a crear que confusión entre as personas que con
buena intención van a aprender u alfabetizar-se en aragonés.
Antes
de prencipiar a analisar qüestions concretas querría fer una
diferenciación en o tema grafico. En a qüestión grafica nos
trobamos dos situacions diferents, d'una man as representacions
“folcloricas” en o caso de l'aragonés as qüestions B/V, C/Z,
H/no H, QU, NY/Ñ, etc. y d'atra man qüestions funcionals, -NT, -T,
-TZ,…
En o
primer caso l'argumentación de facilidat encara puede tener
relevancia en a segunda ni zarrapita. As representacions folcloricas
tienen que veyer con l'apariencia, a identidat, a tradición, os
feitos diferencials,...ye decir os vestius. Y aquí pa yo bi ha un
argumento prencipal y que pa muitos neofablants no ye mica important,
que ye a posición d'os hereders naturals d'a lengua, os que han dau
continidat a la lengua con una tradición propia y que en Aragón
tasament son os chesos (y ansotanos), ribagorzanos, chistabins,
talment panticutos, y casos isolaus d'atras variedatz. Pa yo dende ya
fa anyos, son ellos qui tienen prioridat, ye decir no aforcemos una
grafía que les siga estrania, pos qui hemos aprendiu a lengua
habrianos d'aportar en positivo y nunca violentar a tradicion que en
ye por que ellos nos l'han feita plegar.
En o
caso d'as qüestions funcionals, a opción “racional” tien una
marguin chiqueta si se quiere normativizar a lengua real, toda, si no
acabamos u afavorindo una variedat u inventando-nos una nueva lengua.
Sin
querer estendillar-me mas que no debo voi a analisar o debantdito
folleto, que reproducimos en o cobaixo, en bellas qüestions y
prencipiaré por as folcloricas.
Prencipiamos
por a B y V. No puetz decir que a “nueva grafía” ye facil y
prencipiar con o eixemplo d'a B y V. Si una cosa teneba de facil a
grafía 87 yera que no i heba de ves. Diferenciar en aragonés
moderno B y V no ye facil. Pero como lo de facil-dificil ye relativo,
si se prene o criterio etimolochico nos trobamos con que o 99,9% d'as
formas son coincidents con o castellano, lo qual facilita
l'aprendizache, pos ya s'aprende con a lengua d'Estau. Asinas que ye
facil, pos a cultura que nos rodea lo fa facil. De feito as pocas
diferencias (voda, hibierno,...) nos atorga un chiquet feito
diferencial. Pero claro quan explican en o folleto que ye facil
porque ye “quasi como en castellano” y va y rematan con que “si
no conoixes a etimolochía lo escribes con b”... No, perdón, esto
no ye un buffet libre, si bella persona no conoixe a etimolochía d'a
parola, regular que será la situación, s'ha de mirar o diccionario
que ha d'editar una autoridat competent y escribir-la asinas. Por
favor no emboliquemos mas a la chent.
Pero
claro plega a simplificación a Z (za, ze, zi, zo, zu)
, y aquí claro, ye fácil, tant fácil como sería escribir
pa lo soniu K; ca, ce, ci, co,
cu, y deixar d'escribir que, qui. ¿Por qué
no ixa solución? Simplament porque no i somos acostumbraus, crebamos
con a cultura que nos rodea y que nos ha conformau, a romance. Puedo
asegurar que a los ninos les sale natural escribir ce, ci
quan quieren decir que, qui. Pero con o tiempo
s'acostumbran a que a e y a i se comportan d'atra forma
con a c. No ye dificil escribir ce, ci, escribir ze,
zi, les va a chenerar una confusión innecesaria. Dimpués
vienen atras consideracions funcionals. En a nuestra cultura
s'abrevia con cm o centimetro, con km o
kilometro, con etc. etcetera, y asinas tantas
cosas que nos leva a lo ridiculo u a la psicosi.
Dimpués
que si qua u cua, que si ñ u ny,...
podrianos dar argumentos mas u menos practicos pa preferir
racionalment una u unatra, pero como ya he comentau pa yo sería mas
important asumir lo que pueden asumir os que lo charran
tradicionalment, sigan concienciaus u no pas, pos si s'han de
concienciar lo farán más facil con una grafia que si no m'entivoco
tendría estas eleccions: bueno, venir, cazar, Ciresa, hombre,
heterosexual, chinebro, cuando y año. Poco podrianos cambiar-ie,
talment bell doblet que democratizase a elección (como una propuesta
que deixaba ubierta a elección ñ/ny), pero ixa ye a realidat
de l'aragonés.
Dimpués
vendrían decisions funcionals, que muita chent tradicional no
acceptaría en primeras, pero que a yo y a qualsiquiera que examine
racionalment o tema entendería. Y pa que se veiga a problematica voi
a meter o eixemplo d'a parola DANZANTA. No sé por qué pensaba
l'atro día en o video de “fes-te danzanta” que van fer en
Graus fa bells quantos anyos, y prou que pensé en o ribagorzano.
Quan un ribagorzano quiere decir danzamos, danzando y danzant
se troba con un verdadero dilema, pos en os tres casos pronuncia
[danzán]. Seguntes as modas facilonas caldría escribir como
se pronuncia, pero, vete-me, nos apareixen os problemas, ni todas as
variedatz de l'aragonés pronuncian igual, ni en totz os contextos se
pronuncia igual, ni se visualiza igual a relación dentro d'una
familia de parolas. Por ixo si queremos dar-le sentiu a la lengua en
o suyo conchunto nos trobamos con pocas alternativas pa fer-lo de
traza coherent. Por eixemplo, si queremos que se relacione visualment
danzamos con a forma ribagorzana pareix convenient escribir a
terminación -am, ye decir danzam, asinas, d'un truco,
se representan as pronuncias d'o altoribagorzano, se asocia a la
forma mas extendida y privamos d'escribir una incomoda tilla, y como
no existen parolas patrimonials aragonesas (fueras d'o benasqués)
que acaben en -m a pronunciación será en [n]. Si femos a
mesma relación en o cherundio, nos trobaríanos que os ribagorzanos
habrían d'escribir danzand, pos asinas se relacionaría con a
forma mas cheneral danzando y como ixa [d] no se pronuncia, lo
primero no incomoda, y lo segundo nos tornamos a escusar a incomoda
tilla. Y pa rematadera aquí os ribagorzanos tienen l'abantalla de
poder diferenciar d'o participio prensent, danzant, que
respetando a escritura clasica (medieval) nos permite visualizar
facilment o femenino danzanta, construir-lo
automaticament (abantalla tecnolochica) y antimás como beluno fará
notar lo relaciona con a pronunciación más extendida danzante
pos a qui siga castellanizau le pareixerá que
ye escrita a forma castellanizada, y de paso nos escusamos a incomoda
tilla. Asinas con a enchaquia d'integrar
lo
ribagorzano, nos trobamos con que la recuperación d'a escritura
clasica, y de letras que no se “pronuncian”, nos permite dar una
visión de conchunto que sin estar inmediata de comprender pa los
“nativos” castellanizaus si que ye perfectament chustificable.
El danzant danza lo que nusatros no danzam, danzand el
dance. (que seguntes
pronunciación sería El danzán danza lo que
nusatros no danzán, danzán el dance).
Con
este texto no quiero fer de garra autoridat, no lo pretendo porque
tot lo que sé lo sé gracias a muita chent que sabe mas que yo, de
qui he aprendiu muito y a tener una visión mas completa d'a nuestra
lengua. Nomás quiero fer
visible que o tema grafico no ye tant simple, especialment si se
quiere estar inclusivo, cosa que l'esperpento grafico elude
explicitament. Si queremos resolver estas qüestions cal fer as cosas
bien, y como hemos puesto veyer no se son fendo bien. No
ye una qüestión menor, no debemos correr sino plegar a tiempo. Si
este apanyo grafico sirve pa que o gubierno tire pase, pero
imposar-lo a la comunidat no
aduya a que as cosas s'ensuaveixcan. Qui tienga oius que oiga.
Aquí
tenetz o folleto que mas que aduyar confunde.
No hay comentarios:
Publicar un comentario